ارکین نیوز – ذلیلی از شاعران ترکمن، قرن سیزدهم هجری، از طایفه گوگلان تیره گرکز- بخش نظر قلی و شاخه کمرلر بود که در دامان پدری بنام «مامد دولت» و مادری به اسم«خرما»(خواهر زاده ی مختومقلی فراغی) متولد و پرورش یافت.

سال تولد ذلیلی را ۱۲۲۰ هجری قمری و در اطراف رود اترک ذکر کرده اند همچنین وی در قاری قلعه هم زندگی کرده است ولی بیشتر عمر خود را در حوالی رود اترک گذارنده است. وی در قسمتی از اشعارخود از وطن و زادگاه خود اینچنین می گوید:

یورک تلواس ادر گوترلرسریم کونگل آرزو ایلار وطنیم سنی

اترک، گرگان یوردوم گزن یرلریم کونگل آرزو ایلار وطنیم سنی

ذلیلی پس از اتمام تحصیلات اولیه در زادگاهش به سوی خیوه رهسپار شد و تحصیلات عالی خود را در مدرسه شیرغازی گذراند. وی آثار شاعران و نویسندگن قبل از خود را خصوصاً دیوان مختومقلی فراغی را مطالعه کرده و فرا می گیرد. اشعار این شاعر و ادیب ترکمن هم در دوران ناامنی، تعصبات قومی و مذهبی، جنگ ها و غارت ها، مملو از مضامین مختلف از جمله بازتاب درد، رنج و فقر مردم ترکمن ناحیه زندگی اش می باشد.

بوغریبلیق اوستو میزدن گیتمدی کونگول مقصد، مرادینا یتمه دی

قایغی، غم سیز منینگ وقتیم اوتمه دی گزمه دیم هیچ کونگول خوشونگ ایچینده

ترجمه:

این فقر هرگز ما را رها نمی کند و آرزوهای ما برآورده نمی شود

عمر من بدون غم و اندوه سپری نشد و هرگز با دل خوش نگشتم

ذلیلی علاوه بر تحصیل به کار کشاورزی و زرگری مشغول بود. وی شغل ساخت زیورآلات که شغل دائیش مختومقلی فراغی بود ادامه می دهدو استاد ماهری می شود.

وی در جوانی عاشق دختری بنام دوندی می شود ولی به دلایلی از جمله فقر فوق موفق به این وصلت نمی شود، وی با دختر دیگری بنام نوری ازدواج می کند که حاصل آن پسری بنام مامددولت است.درسال ۱۸۱۹میلادی خان خیوه«محمد رحیم خان» مقاومت ترکمن ها را درهم شکست و سرزمین شاعر را غارت و ذلیلی را به اسارت درآورد، شاعر هفت سال را درخیوه در اسارت بسر برده و قسمت اعظم آثار خویش را مانند مسعود سعد سلمان در اسارت سروده است.در آنجا بود که وی با سیدی خوجه شاعر ترکمن باب الفت و مرافقت را گشود. سروده های ذلیلی بعدها در فراق همین دوستش یکی از بهترین یادمان های وی گردید.

قربان دردی ذلیلی بعد از مرگ محمد رحیم خان از خیوه گریخته به زادگاهش باز می گردد؛ آثار این شاعر رزم جو نیز به آفرینش ادبی سیدی مشابهت کلی داشته و بین هر دو مناسبت دوستانه نزدیکی بر قراربوده است. ذلیلی حدوداً در سالهای ۱۲۷۲-۱۲۷۳ هجری یعنی در سن ۵۴ سالگی فوت نموده است .

اشعار ذلیلی یکی از بهترین نمونه های اشعار کلاسیک ترکمن محسوب می شود که در آنها اندیشه ها و افکار گوناگونی بازتاب یافته و حوادث و وقایع آن روزگار ترسیم گردیده است. بعضی از سروده های ذلیلی بی تاثیر از افکار بلند مختومقلی و سروده هایش نبود. برای اثبات این «مضمون ربایی» و سنخیتی که بین دو دیدگاه مختومقلی و ذلیلی وجود دارد به ارایه چند بیت از هر دو شاعر و مقایسه آنها می پردازیم:

ودرپایان قطعه شعری از ذلیلی بنام:

فاش ادر

همراه بولوپ گز سنگ بیر یاخشی بیلن

یاخشی آدینگ، گزه ن یرده فاش ادر

یولداش بولسانگ بیر پیس بیلن بیرزمان

یاخشینگ اورتر، یامانینگی چاش ادر

ابله گه هیچ یوقماز نصیحت دییسنگ

بولاجاق ایش لری، اونگونده قویسانگ

اوزونگه دوست قیلیپ سوزونه اویسونگ

ذهینینگ کاییدر ، عقلینگ پوچ ادر

ای ذلیلی الله بیلر راستینگی

اوزونگدن اوکده یوق دییرگه کوستینگی

تانیر بولسانگ دوشمانینگی دوستینیگی

آرابولار سنینگ بیلن اوچ ادر

*********

ترجمه:

فاش خواهد کرد

اگر با نیک مردی همسفر شوی

نام نیک تورا درهمه جا فاش خواهد کرد

واگر باشخص بدی همراهی کنی

خوبی هایت را مخفی کرده، بدی های تورا نمایان خواهد کرد

شخص ابله نصیحت تو را نمی پسندد

وهرچند عواقب کارهایش را نزد وی بازگویی

اگر اورا به دوستی بپذیری و مطابق سخنانش رفتارکنی

ذهن تو راسزاوار ملامت و عقل تورازایل خواهد کرد

ای ذلیلی، حرف حق تورا خداوند می داند.

و برای بیان عیب تو، کسی کارآمدتر از تو نیست

اگر خواهان باز شناختن دوست و دشمنت باشی

کسی است که میانه اش راباتو به هم زده و کینه به دل خواهد گرفت.

منبع : وبلاگ دکتر محمدرضا بیگدلی ضیغمی