ارکین نیوز – حادثه رخ داده در روز عید قربان امسال و در صحرای منا که به کشته شدن بیش از ۱۳۰۰ تن و مجروح شدن صدها نفر از مسلمانانی انجامید که در حال ادای مناسک حج بودند را باید فاجعه بار ترین رویداد در سالیان برگزاری مراسم معنوی حج برشمرد. فاجعه ای که در طی آن، جهان اسلام داغ دار شد و جامعه انسانی متاثر. از زمان رخداد این واقعه، تحلیل ها و گمانه زنی های مختلفی مبنی بر چرایی وقوع این رویداد صورت پذیرفته که همگی در سکوت رسانه ای عربستان و عدم پذیرش مسوولیت این واقعه توسط مقامات این کشور می باشد.در این نوشتار کوتاه، به برخی دلایل بروز این حادثه پرداخته می شود.

۱- بی تجربگی دست اندرکاران امور حج عربستان
ملک سلمان بن عبدالعزیز که در ژوئن ۲۰۱۲ و با جهشی خیره کننده مقام ولایت عهدی سعودی را بر عهده گرفته بود، پس از مرگ ملک عبدالله پادشاه وقت سعودی در ژانویه ۲۰۱۵ عملا بر صدارت سعودی نشست. آغاز بحران در سعودی را می توان به تغییر و تحولات شگرف صورت گرفته در راس هیات حاکمه نسبت داد که طی آن، اکثر مقامات گذشته جای خود را به افراد جدید و کم تجربه دادند.از جمله تغییرات صورت گرفته در موضوع امور حج می باشد. امسال اولین سال برگزاری مراسم حج در دوران پادشاه جدید می باشد و همین عاملی شد برای عدم برنامه ریزی صحیح و بی تجربگی مقامات حج سعودی در هدایت صحیح حجاج و تامین امنیت آنان.همین بی کفایتی ناشی از بی تجربگی موجب می شود که از تراکم جمعیت در مسجد الحرام؛آن هم در پشت مقام حضرت ابراهیم(ع) و مسیر حرکت به سمت جمرات، ناآگاه یا غافل شوند و به جای پیش بینی شرایط آتی، اقدام به نگه داشتن جرثقیل و یا مسدود نمودن مسیر حرکت مسلمانان نمایند.کاستن از تعداد نیروهای امنیتی مراسم معنوی حج تمتع، از دیگر نشانه های بی کفایتی ناشی از بی تجربگی است.بر طبق گزارش منابع رسمی،از شصت هزار نفر نیروی امنیتی به کار گرفته شده در سال های گذشته، چهل هزار نفر کاهش نیرو در سال جاری مشاهده می شود و قابل تامل آنکه این بیست هزار نفر مسوول امنیت حجاج نیز غالبا جوانان بی تجربه ای هستند که در مواقع اضطرار، قدرت مدیریت اوضاع را ندارند.لذا آن صف به هم پیوسته نیروهای امنیتی عربستان در سالهای قبل، تبدیل گردید به صف متفرقی با فاصله چند متر و با حضور نیروهای بی تجربه ای که در هنگام بحران انباشت جمعیت در منا، کنترل اوضاع را از دست داده و فاجعه ای بس ناگوار را رقم زدند.

۲- اختلافات درونی هیأت حاکمه عربستان
بحران اختلافات درونی در عربستان سعودی را می توان به تغییر و تحولات صورت گرفته در اعضای هیات حاکمه نسبت داد. تغییراتی که در طی آن، مقرن بن عبدالعزیز ولی عهد پادشاه سابق و بسیاری از منصوبین و نزدیکان ملک عبدالله پادشاه فقید، برکنار شده و طیف جدیدی مشتمل بر نزدیکان ملک سلمان بن عبدالعزیز معروف به جناح سدیری سکان اداره امور عربستان سعودی را بر عهده گرفته اند. ملک سلمان بر خلاف رویه جاری در میان حکام سابق، ولایت عهدی را به یکی از نوادگان ملک عبدالعزیز یعنی محمد بن نایف داد در صورتی که هنوز پسران بنیانگذار حکومت سعودی زنده می باشند.این حرکت، باعث اختلافات فراوانی در هیئت حاکمه شد. دومین اقدام بحث برانگیز ملک سلمان، انتصاب فرزند خود یعنی محمد بن سلمان به جانشینی ولی عهد و وزیر دفاع بود که با توجه به نداشتن تجربه مکفی، آتش اختلافات را بیش از پیش در خاندان سعودی برافروخت.اقداماتی ازین دست موجب شد تا هر دو جناح موجود در هیئت حاکمه به دنبال اثبات کفایت خود و یا اثبات بی کفایتی طرف مقابل باشند. اقدام محمد بن سلمان فرزند پادشاه و جانشین ولیعهد مبنی بر حضور در مرکز منا به همراه تعداد زیادی مامور امنیتی و خودروهای فراوان پلیس را می توان از این منظر مورد توجه قرار داد که وی می خواهد خودی نشان داده و وضعیت مدیریتی حجاج را به رخ بکشد و توجهات را به سمت خود جلب کند. وی که آغازگر حمله نیروهای سعودی به یمن می باشد و موجبات انتقال تعداد فراوانی از نیروهای امنیتی که هر ساله وظیفه تامین امنیت حجاج را برعهده داشتند را به جبهه جنگ فراهم آورده است قصد داشت قدرت مدیریت همزمان داخلی و خارجی را به نمایش گذارده و اینگونه وانمود کند که علاوه بر درگیری کشور در مبارزه خارجی، با مدیریت وی و حاکمان برآمده از جناح سدیری، مراسم حج نیز به خوبی در حال برگزاری است.به نظر می رسد پس از رخدادن حادثه ناگوار سقوط جرثقیل در مسجدالحرام،محمد بن سلمان قصد داشت با حضور خود، مراتب دلجویی از مسلمانان و دلگرمی نیروهای امنیتی را فراهم آورد و نشان دهد که اوضاع در کنترل است اما متاسفانه غفلت و کم تجربگی نیروهای امنیتی و پلیس عربستان، موجب شد خودروی حامل محمد بن سلمان و مشایعت کنندگان پر شمار او، برخلاف مسیر و با سرعت از منا عبور کنند و باعث مسدود نمودن مسیر پر ازدحامی شوند که دهها هزار مسلمان در حال عبور از آن بودند و همین موجب ایجاد وحشت در میان حجاج و آغاز فاجعه شد.

به نظر می رسد جناح شمری ها نیز در وقایع رخ داده، بی تقصیر نباشد.آنان که می دانند برنامه ریزی ها برای ادامه حکمرانی جناح سدیری در آینده با روی کار آمدن محمد بن سلمان است مترصد فرصت هستند تا بی کفایتی سدیری ها را اثبات کنند و موجبات تغییر رویه جاری را فراهم آورند.آنچه مشهود است تعلل برخی عناصر خاندان حاکم در حادثه مشکوک مسجدالحرام و فاجعه خونبار منا است که با توجه به برگزاری مداوم مراسم حج در طی سده ها، اینگونه حوادث را نمی شود تمام و کمال بر عهده اتفاق و یا قضا و قدر گذارد.

۳- کم اهمیت شدن اولویت حج در منظر حاکمان سعودی
به نظر می رسد اولویت های سیاست خارجی عربستان در حال تغییر است.عربستانی که در طی سالها سعی می نمود متانتی را در سیاست خارجی از خود بروز دهد اینک سیاست خارجی خود را بر محور اعلام مواضع علنی و حتی اعلان جنگ و لشکرکشی و تلاش علنی برای سرکوب حاکمان دیگر کشورها چیده است.کشوری که به واسطه وجود مکه مکرمه و مدینه منوره، خود را ام القرای امت اسلامی می دانست و سعی داشت محوریت را در مجموعه کشورهای اسلامی برعهده گیرد و از فرصت حج، برای تقریب کشورهای اسلامی بهره گیرد اینک می کوشد با لشکر کشی به برخی کشورهای اسلامی و دخالت در امور داخلی برخی دیگر و در موارد بسیاری با تجهیز تروریست ها و گسیل آنان به کشورهای اسلامی، خوی اقتدارگرا و مخالف وحدت خود را به نمایش گذارد.کاهش سهمیه حجاج کشورها در کنار اقداماتی خلاف شؤونات اخلاق اسلامی همچون انگشت نگاری و تعرض و همچنین ساخت و سازهای بی رویه و مجلل در شهر مکه و اطراف کعبه که به منظور کاستن از محوریت این مکان مقدس و تبدیل مکه از یک شهر معنوی به یک شهر گردشگری و تفریحی می باشد تنها بخشی از موارد متعددی است که نمایانگر خروج کنگره حج و برگزاری با شکوه آن از اولویت های عربستان سعودی می باشد. پس از رخداد فاجعه آمیز منا، برگی دیگر از عملکرد حاکمان سعودی رونمایی شد و آن هم عدم پذیرش مسوولیت این فاجعه و فرافکنی آنان می باشد. شاهزاده خالد الفیصل رئیس کمیته مرکزی حج عربستان سعودی برخی زائران با ملیت آفریقایی را برای حادثه کشته شدن زائران در صحرای منا مقصر خواند. خالد الفالح وزیر بهداشت عربستان در ابتدای وقوع فاجعه صحرای منا انگشت اتهام را به سوی قربانیان این فاجعه دراز کرد و آنها را مسئول وقوع این فاجعه معرفی کرد. وی مدعی شد زائران غیرقابل کنترل بوده اند و از دستورات مسئولان حاضر برای تردد در مسیر تبعیت نکرده اند اما شاهدان و زائران حاضر در محل این ادعای وزیر بهداشت عربستان را رد کردند. همچنین سخنگوی وزارت کشور عربستان سعودی گرمای شدید هوا و خستگی حجاج را علت حادثه امروز در صحرای منا اعلام کرد. چنین مواضعی همراه با تعلل نیروهای امدادی در هنگام فاجعه و عدم مسوولیت پذیری نیروهای امنیتی، همه و همه حکایت از این دارد که لقب خودخوانده «خادم الحرمین» برای حاکمان جدید سعودی، دیگر جذابیت و کارایی گذشته را ندارد و آنان نیز اولویت خود را مقابله با جمهوری اسلامی ایران تعریف نموده اند ولو اینکه برای تحقق چنین هدفی، بیش از پنج بار در یک بازه زمانی کوتاه، با مقامات اسرائیلی دیدار کنند و در موارد بسیاری با آنان همکاری کتتد. حاکمان سعودی با کمرنگ نمودن نقش خادم الحرمینی باعث قصور در اداره و اجرای مراسم حج می شوند و چنین فاجعه ای را موجب می شوند و با زمین گذاشتن پرچم آرمان فلسطین، اولویت جدید خود را همکاری با اسرائیل و اقدام های نیابتی از طرف آن رژیم قرار داده اند.ممکن است هیئت حاکمه سعودی برای کاستن از حجم هجمه ها نسبت به عملکرد خود در قبال فاجعه منا، اقداماتی از قبیل برکناری و محاکمه را وعده دهد اما چنین مواردی نه تنها پاسخگوی این فاجعه عظیم نخواهد بود بلکه از نمایان شدن سیاست اعمالی حاکمان نیز جلوگیری نخواهد کرد.

محمد مهدی تولایی (کارشناس مسائل سیاسی)
ناطقان